Σχέση δικαιώματος ιδιοκτησίας (17 Σ και 1Π.Π.Π. ΕΣΔΑ) με ενοχικά δικαιώματα – Ανταλλαγή τίτλων έκδοσης Ελληνικού Δημοσίου

Σχέση δικαιώματος ιδιοκτησίας (17 Σ και 1Π.Π.Π. ΕΣΔΑ) με ενοχικά δικαιώματα – Ανταλλαγή τίτλων έκδοσης Ελληνικού Δημοσίου

Σύμφωνα με το άρθρο 17 παρ. 1 του Συντάγματος, το οποίο αναφέρεται στο εξαρχής οριοθετημένο ατομικό δικαίωμα στην περιουσία, «Η ιδιοκτησία τελεί υπό την προστασία του Κράτους, τα δικαιώματα, όμως, που απορρέουν από αυτή δε μπορούν να ασκούνται σε βάρος του γενικού συμφέροντος». Από τη γραμματική διατύπωση του άρθρου γίνεται σαφές ότι το Σύνταγμα εξαρχής οριοθετεί το ατομικό δικαίωμα στην περιουσία, ώστε να μην ασκείται σε βάρος του γενικού συμφέροντος, ενώ σε συνδυασμό με το 106 παρ. 2 του Συντάγματος το δικαίωμα στην περιουσία ασκείται με έναν πιο συγκεκριμένο περιορισμό, βάσει του οποίου η ιδιωτική οικονομική πρωτοβουλία δε μπορεί να προσβάλλει την ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Ακόμα, στο άρθρο 18 του Συντάγματος ρυθμίζονται κάποια ειδικότερα θέματα αναφορικά με την ιδιοκτησία και κάποιοι συγκεκριμένοι περιορισμοί/στερήσεις στην ιδιοκτησία.

Το άρθρο 17 παρ. 1 αναφέρεται στο δικαίωμα στην περιουσία γενικώς, δηλαδή αναφέρεται στο δικαίωμα στην περιουσία, αναφορικά με εμπράγματα, αλλά και ενοχικά δικαιώματα, τα ενοχικά δικαιώματα δε κατά την οικεία νομοθεσία είναι συνδεδεμένα πολλές φορές με κτήση τίτλων και συνίστανται σε χρηματικές απαιτήσεις για τις οποίες ανακύπτει δικαστικώς επιδιώξιμη αξίωση να ικανοποιηθούν, όταν αυτές καταστούν ληξιπρόθεσμες (ΑΠ 541/2011). Σε αντίθεση με τα εμπράγματα δικαιώματα (για τα οποία προβλέπεται ειδικώς η διαδικασία της αναγκαστικής απαλλοτρίωσης στο άρθρο 17 παρ. 2 Σ, όπου προβλέπεται η διαδικασία προηγούμενης αποζημίωσης στην περίπτωση στέρησης του δικαιώματος στην περιουσία), στα πάσης φύσεως ενοχικά δικαιώματα είναι επιτρεπτός ο περιορισμός αυτών (βλ αρθρα 5 παρ. 1, 17 παρ 1 και 25 παρ.1 Σ), εάν υπό τις δεδομένες συνθήκες ο εν λόγω περιορισμός κρίνεται αναγκαίος και πρόσφορος για την εξυπηρέτηση του δημοσίου συμφέροντος και συμβατός με την αρχή της αναλογικότητας.

Ως προς τον περιορισμό των ενοχικών δικαιωμάτων ως περιουσία, στην κατηγορία των  οποίων μπορούν να ενταχθούν πάσης φύσεως δικαστικώς επιδιώξιμες αξιώσεις που μπορούν να ικανοποιηθούν όταν θα γίνουν ληξιπρόθεσμες (πχ. ομόλογα, και λοιποί τίτλοι ενσώματοι ή άυλοι) το Συμβούλιο της Επικρατείας έχει κρίνει ως προς τον περιορισμό του ενοχικού δικαιώματος τα εξής:  

1. Είναι επιτρεπτός/ανεκτός συνταγματικά, αρκεί να μην προκύπτει ότι αυτός ήταν απρόσφορος ή μη αναγκαίος ή υπέρμετρος σε σχέση με τον επιδιωκόμενο σκοπό (άρθρο 25 Σ), όπως είναι η επίτευξη του δημοσιονομικού στόχου της μείωσης του δημοσίου χρέους χάριν της διάσωσης της οικονομίας της Ελληνικής Δημοκρατίας από στάση πληρωμών και κατάρρευση, η οποία θα είχε απρόβλεπτες κοινωνικές και οικονομικές συνέπειες και βεβαίως θα έθετε σε κίνδυνο και την απόλαυση των δικαιωμάτων όλων των φυσικών και νομικών προσώπων που έχουν επενδύσει στο δημόσιο χρέος.

2.  Δεν αντιβαίνει στην αρχή της ισότητας (άρθρο 4 παρ.1 Σ), οπότε τα φυσικά πρόσωπα δεν δικαιούνται βάσει της αρχής της ισότητας προνομιακή μεταχείριση έναντι των νομικών προσώπων (πχ. στην περίπτωση των ομολόγων του Ελληνικού Δημοσίου) που αντλούν τα δικαιώματά τους από τις ίδιες διατάξεις ακόμη και αν είναι μικρή η ονομαστική αξία των τίτλων τους. Αντίθετα, η αρχή της ισότητας, όπως κατά τα διεθνή συναλλακτικά ήθη εφαρμόζεται ειδικότερα επί σχέσεων πλειόνων πιστωτών με τον ίδιο οφειλέτη γνωστή ως αρχή  «pari passu» επιβάλλει την πορεία μέχρι την τελική λύση των σχέσεων με «ίσο βήμα».

3. Ακολούθως, δεν αντιβαίνει και στο άρθρο 4 παρ. 5 Σ σύμφωνα με το οποίο οι Έλληνες πολίτες συνεισφέρουν χωρίς διακρίσεις στα δημόσια βάρη ανάλογα με τις δυνάμεις τους, εφόσον ο περιορισμός υφίσταται κατόπιν διαπραγμάτευσης των απαιτήσεων των πιστωτών έναντι του Ελληνικού Δημοσίου στο συγκεκριμένο ποσοστό και με σύμμετρη ικανοποίηση κάθε πιστωτή «pro rata», ανάλογα με το ύψος του κεφαλαίου του που αντιστοιχεί στον δημόσιο χρέος προς τον ιδιωτικό τομέα.    

Η Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ) αναγνωρίζει με το εδ. α΄ του άρθρου 1 Π.Π.Π. το δικαίωμα στο σεβασμό της περιουσίας κάποιου, είτε είναι φυσικό πρόσωπο, είτε είναι νομικό πρόσωπο. Με τη δεύτερη φράση του ως άνω εδαφίου η ΕΣΔΑ επιτρέπει την στέρηση της ιδιοκτησίας μόνο υπό τις προϋποθέσεις που προβλέπονται στο νόμο και πάντα για λόγους δημόσιας ωφέλειας, ενώ στο εδ. β΄ αυτής αναγνωρίζει στα Συμβαλλόμενα Κράτη το  δικαίωμα να ρυθμίζουν τη χρήση των αγαθών σύμφωνα με το δημόσιο συμφέρον ή προς εξασφάλιση της καταβολής φόρων ή άλλων εισφορών ή προστίμων.

            Όπως γίνεται αντιληπτό από τα ανωτέρω σε συνδυασμό με τη νομολογία του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, το άρθρο 1 του Π.Π.Πρωτόκολλου, το οποίο εγγυάται ουσιωδώς το δικαίωμα κυριότητος, περιλαμβάνει τρεις διακεκριμένους κανόνες. Ο πρώτος κανόνας εκφράζεται στην πρώτη φράση του πρώτου εδαφίου και έχει γενικό χαρακτήρα, καθιερώνοντας την αρχή του σεβασμού της ιδιοκτησίας. Ο δεύτερος κανόνας, ο οποίος περιλαμβάνεται στη δεύτερη φράση του ιδίου εδαφίου αναφέρεται στη στέρηση της ιδιοκτησίας και την θέτει υπό συγκεκριμένες προϋποθέσεις και ο τρίτος κανόνας αναγνωρίζει αρκετά ευρεία διακριτική ευχέρεια στα Συμβαλλόμενα Κράτη να ρυθμίζουν τη σχέση των περιουσιακών στοιχείων σύμφωνα με το γενικό συμφέρον.

            Ειδικά ως προς το δικαίωμα στην ιδιοκτησία και την περιουσία, ως ενοχικό δικαίωμα, που ως εκ της φύσεώς του τυγχάνει μία απαίτηση, δηλαδή δικαίωμα να απαιτήσει κάποιος μία πράξη ή παράλειψη και δύναται αυτή να ασκηθεί δικαστικώς όταν καταστεί ληξιπρόθεσμη στο άμεσο μέλλον ή σε ύστερο χρονικό σημείο και εμπεριέχει σε κάθε περίπτωση το στοιχείο της επισφάλειας, όπως όλα τα ενοχικά δικαιώματα  (πχ. η κτήση ομολόγων του Ελληνικού Δημοσίου), το ΕΔΔΑ έχει κρίνει τα εξής:

  • Το στοιχείο της αβεβαιότητας και της επισφάλειας που εμπεριέχεται στο ενοχικό δικαίωμα (ενδεικτικά στην περίπτωση της επένδυσης ή ειδικότερα της κτήσης ομολόγων, που κατά τη λήξη τους γεννούν ενοχική αξίωση έναντι του κράτους, δεδομένου ότι αξία τους δεν είναι σταθερή, αλλά μπορεί να αυξομειωθεί και διακυμανθεί, ανάλογα με τους κινδύνους της αγοράς και την οικονομική κατάσταση του εκδόντος τα ομόλογα κράτους) επιτρέπει στο νομοθέτη σε περιόδους οικονομικής κρίση και χάριν του δημοσίου συμφέροντος να περιορίζει το εν λόγω δικαίωμα της περιουσίας-ενοχικό δικαίωμα δραστικά, καθιστώντας από το γεγονός και μόνο της ύπαρξης ρίσκου και επισφάλειας κατά την κτήση του εν λόγω περιουσιακού στοιχείου το επιβαλλόμενο (με νόμο) μέτρο περιορισμού έναν απλό περιορισμό και όχι πλήρη στέρηση του δικαιώματος της περιουσίας/ιδιοκτησίας.
  • Υπάρχει ευρεία διακριτική ευχέρεια των κρατών μελών τα οποία σε περιόδους δυσμενούς οικονομικής κρίσης διαθέτουν ένα ευρύ περιθώριο εκτίμησης όσον αφορά στη λήψη μέτρων για την αντιμετώπιση της κρίσης, όσον αφορά στην επιλογή των μέτρων αυτών αλλά και του χρόνου θέσπισης και εφαρμογής των μέτρων αυτών.
  • Και οτι δεν παραβιάστηκε το fair balance, καθώς το μέτρο που υιοθετήθηκε και εφαρμόστηκε αποκλειστικά λόγω επιτακτικής ανάγκης δημοσίου συμφέροντος, δεν πλήττει τον πυρήνα του δικαιώματος διότι η μείωση της αξίας των ομολόγων των ομολογιούχων δεν ήταν τόσο μεγάλη, ώστε να πλησιάσει στον εκμηδενισμό τους. Επιπλέον, κρίθηκε ότι δεν ήταν απρόσφορο και ακατάλληλο, δεδομένου μάλιστα ότι η επένδυση σε ομόλογα είναι γνωστό ότι ενέχει κινδύνους, καθώς μεταξύ της έκδοσης και της λήξης τους ενδέχεται να μεσολαβήσουν περιστατικά που μειώνουν την ικανότητα πληρωμής του εκδότη τους και συνεπάγονται απώλεια περιουσιακών δικαιωμάτων των δανειστών, καθώς επίσης και ότι ο όροι συλλογικής δράσης που προβλέφθηκαν και ενεργοποιήθηκαν για τα ομόλογα του Ελληνικού Δημοσίου είναι συνήθεις στην πρακτική των διεθνών αγορών. Επίσης, το μέτρο αυτό κρίθηκε ότι δεν ήταν μη αναγκαίο, καθώς η πλήρης εξάρτηση του εγχειρήματος από τη συναίνεση των δανειστών / ομολογιούχων θα οδηγούσε στην εξαρχής αποτυχία του.

Πηγή: 1. ΣτΕ (Ολ)1116/2014 (PSI Συμμετοχή του Ιδιωτικού Τομέα «ΣΙΤ»), 2. ΕΔΔΑ 21.7.2016 Μαμάτας και άλλοι κατά Ελλάδας

Άννα Σαρηγιαννίδου, δικηγόρος ΔΣΘ

Leave a Reply

Your email address will not be published.